«این بینندگان هستند که تصاویر را خلق می‌کنند» مارسل دوشان
درباره هنر تعاملی

 

هنر تعاملی «Interactive Art» یکی از شاخه‌های هنر معاصر است که بر تعامل میان مخاطب و هنرمند تاکید دارد. بنابر گفته Kluszczynski متخصص علوم رسانه و فرهنگ و مدیر دپارتمان رسانه‌های الکترونیکی در دانشگاه لودز لهستان « هنر تعاملی مانند یک رویداد شکل می‌گیرد. هنرمند تمام‌کننده اثر نیست و کامل‌شدن هنر تعاملی نیازمند کار و کنش بازدیدکنندگانی است که فعالیت‌های تعاملی آنان به تولد یک رویداد/ اثر هنری منجر می‌شود». به زبان ساده در «هنر تعاملی» مخاطب باید توانایی کنشگری، تغییر نمایشگری و ساختار فیزیکی اثر را داشته باشد. یکی از استادان دانشگاه مالتا هنرهای تعاملی را اینگونه تعریف می‌کند: «هنرهای تعاملی، به ژانری از هنر متعلق است که مخاطبان به شیوه‌های مختلف در آن شرکت کرده و از مشارکت و تعامل آن‌ها محصولی/ اثری پدید می‌آید که تا حد زیادی وابسته به عملکردهای مخاطب است». آنچه که در هنر تعاملی جالب توجه است درک این نکته می‌باشد که فرآیند هنری توسط هنرمند کنترل نمی‌شود، بلکه هنرمند هم به یک مشارکت‌کننده در خلق اثر تبدیل خواهد شد، که در این صورت جایگاه سنتی مولف/ هنرمند از بین می‌رود.

اگرچه می توان شروع هنر تعاملی را تاثیرات جهانی‌شدن بر هنر معاصر غرب در دهه 1960یعنی آغاز هنر پست‌مدرن دانست. نمونه‌های اولیه مشارکت و تعامل مخاطب را در آثار مارسل دوشان می‌توان دید؛ « Rotary Glass Plates » که در سال 1920 ساخته شد و در این اثر از بیننده خواسته می‌شود تا برای دیدن آن مکانیزمی را روشن کند و یک متر آن طرف‌تر بایستد و یا در اطراف اثر حرکت کند.

 

« Rotary Glass Plates »

 

به صورت کلی در طول سال‌های دهه 1960 با تغییرات سیاسی شکل گرفته جایگاه مخاطب در مواجه با هنر دچار تغییر شد. می توان گفت در دوران کلاسیک بر اساس گفته‌های ارسطو احساس و ادراک هنرمند مهم بود و سپس در دوران مدرنیستی، اثر هنری مهم تلقی شد و در دوران پست‌مدرن اهمیت از اثر هنری به سمت مخاطب جهت گرفت. از همین رو هنرهایی پدید آمدند که بدون حضور و عملکرد مخاطب آن اثر هنری ناقص و ناتمام بود.

جنبش فلاکسوس در اوایل دهه 1960 و فعالیت‌های موسیقیدانی به نام کیج را می‌توان نقطه عطف این نظریه دانست. اثر معروف او با نام «قطعه 33:4» (1952) شاید ایده‌آل‌ترین اثر تعاملی موسیقی تا آن زمان باشد. در این اثر هیچ چیز ثابت نیست و همه چیز بر اساس شرایط اجرا پیش می رود، در واقع صداهای تصادفی و غیرقابل پیش بینی از طرف حضار، کل اثر شنیداری چهار و نیم دقیقه‌ای را تشکیل می دهد.

اما شاید نتوان هنر جدید و ویژگی های آن را با همان رده بندی هنرهای پیشین تحلیل و دسته بندی کرد، آنچه که در این هنرها مهم است نقش و اثر مخاطب است. بر این مبنا هنرهای تعاملی را در دو دسته مورد بررسی قرار می‌دهند، دسته اول هنرهای تعاملی اجرایی و چیدمانهای تعاملی که مخاطب با حضور و دخالت حقیقی خود در آن اثرگذار است، و دسته دوم هنرهای مجازی و قابل اجرا در کامپیوترها و شبکه‌های جهانی وب و اینترنت؛ که قابل درک‌ترین آنها بازیهای کامپیوتری است.

از نمونه های هنر تعاملی می توان به هنر محیطی تعاملی، چیدمان تعاملی، فیلم تعاملی، دیجیتال آرت، هنر ماهواره، وب آرت، وال آرت، اوت دورآرت و... نام برد که تعدادی از آن ها حتی شاید برگردان مناسبی به فارسی ندارند.

عمر هنر تعاملی در ایران کوتاه بوده و تعداد اندکی از هنرمندان با آن آشنایی دارند، در صورتی که در عصر حاضر و گسترش رسانه ها و اینترنت جای خالی هنر تعاملی که در بستر این دو می تواند شکل گیرد بسیار خالی است. در ادامه به معرفی تعدادی از هنرهای تعاملی اجرا شده در ایران و سایر کشورها می پردازیم.

- در ابتدا یک تبلیغ تعاملی را مورد بررسی قرار می دهیم. در این تبلیغ که مربوط به یک شرکت صابون سازی است، بازی‌ای برای کودکان طراحی شده که اگر کودک در آن برنده شود، بوی خوش صابون در فضا پخش خواهد شد.

 

استند تبلیغاتی صابون سارف برای کودکان

 

 - در ادامه به اثر « بدونِ عنوان» ریرکریت تیراوانیجا، که در سال 1991 در گالری 131 نیویورک، به نمایش درآمد، می‌پردازیم. او در گالری برای مخاطبین سوپ کاری می پخت و هر چیزی را که در آشپزخانه بود به فضای نمایشگاه آورده بود ، حتی مدیر گالری موظف بود در آن فضای پخت‌و‌پز و در مقابل مخاطبین به کار خود مشغول شود. این نمایش را می توان اینستالیشن تعاملی در نظر گرفت،که به واسطه کنش مخاطبین تغییر می کند. 

 

ریرکریت تیراوانیجا، 1۹71 . بدونِ عنوان

 

-از نمونه‌های هنر محیطی تعاملی در ایران می توان به رویای صلح در خلیج فارس، چاپ نوشته بر ماسه‌های خلیج فارس با استفاده از دوچرخه اثر احمد نادعلیان اشاره کرد. در این اثر نادعلیان، با یک دوچرخه که از بازیافت لاستیک‌های کهنه طراحی و آماده شده بود برای نوشتن شعار «رویای صلح در خلیج فارس و محیط پاک» استفاده کرده  است.

 

   

 

رویای صلح در خلیج فارس، چاپ نوشته بر ماسه های خلیج فارس با استفاده از دوچرخه اثر احمد نادعلیان

 

 

 

در ادامه به بررسی یک نمونه گرافیکی تعاملی می پردازیم. در این نمونه که یک کارت دعوت اپراست، از چراغهای ال ای دی و فیلم استفاده شده است. کارت به این شکل عمل می نماید که مخاطب با حرکت دادن دکمه کار گذاشته  شده بر روی آن، فیلم تبلیغاتی را که بر روی صفحه آبی رنگ به نمایش در می‌آید را مشاهده نموده و در عین حال چراغ های اطراف صحنه نیز همزمان روشن و خاموش می‌شوند.

 

نمونه کارت دعوت تعاملی

 

در طی سالهای اخیر عکاسان و نقاشان و باقی هنرمندان تعاملی از ابزاهای متنوعی مانند لیزر ، موتورهای رباتیک، تکنولوژی‌های دوربین و عینک VR، AR برای نمایش و اجرای آثارشان استفاده کرده‌اند. در ادامه این سلسله مباحث به معرفی این آثار و ابزار خواهیم پرداخت.

 

 

 

منابع:

1- بررسی تاثیرات جهانی شدن بر هنرهای معاصر غرب( از سال 1960 تا زمان حاضر)- امیر رضایی نبرد-سال 1390

2- هنرهای تعاملی و آموزش دانشگاهی(بررسی برنامه درسی رشته هنرهای تعاملی مدرسه هنر منچستر) بر اساس رویکرد شناختی- فاطمه راهیل قوامی- دانشگاه الزهرا 

3- افق بیناذهنی هنرمند و مخاطب در هنر تعاملی معاصر با نگاهی به پروژه تعاملی کتابخانه قلب-دانشگاه الزهرا-1395

4- پزوهشی پیرامون تعامل نقاشی و انیمیشن در دو دهه اخیر ایران – اصغر کفشچیان¬مقدم-دانشگاه هنری سوره- 1393

5- پژوهشی در تعریف و تحدید انواع هنرهای مشارکتی-تعاملی- عرفان قادری- مجتبی مرائی- دانشگاه شاهد-1392

6- تحلیل هنر تعاملی با رویکرد پدیدارشناسانه از منظر مرلوپنتی- هما نوزاد- محمد جواد صافیان- نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی= 1397

7- تاثیر هنر محیطی بر مخاطب با تاکید بر شیوه تعاملی= سارا جهانگیری- سید نظام الدین امامی¬فر- دانشگاه شاهد

8- سنجش سطح تعاملی و مشارکت آثار سومین نمایشگاه هنر دیجیتال تهران- معصومه تقی¬زادگان- نشریه جامعه-شناسی هنر و ادبیات- 1394